“ความมั่นคงทางพลังงาน” เครื่องมือทางการเมืองและเศรษฐกิจที่ทรงประสิทธิภาพในโลกปัจจุบัน

“ความมั่นคงทางพลังงาน” นิยามตรงตัวทั่วไป คือ การรักษาเสถียรภาพของระบบพลังงาน ซึ่งไม่ได้หมายความเพียงแค่ว่าจะต้องพึ่งพาตนเองในการผลิตกระแสไฟฟ้า หรือใช้วัตถุดิบภายในประเทศเพื่อการผลิตเพียงอย่างเดียวเท่านั้น แต่ยังหมายถึงการรักษาการพึ่งพิงการผลิตพลังงานไฟฟ้าจากต่างประเทศ หรือการนำเข้าวัตถุดิบเพื่อผลิตกระแสไฟฟ้าภายในประเทศอย่างสม่ำเสมอ ในบริบททางเศรษฐกิจและการเมือง

ความมั่นคงทางพลังงานยังไม่ใช่เพียงแค่การผลิตกระแสไฟฟ้าให้เพียงพอกับความต้องการเท่านั้น แต่รวมถึงระดับราคาของไฟฟ้าจากการผลิตดังกล่าว และผลข้างเคียงต่าง ๆ จากการผลิตไฟฟ้า ทั้งในประเด็นสิ่งแวดล้อม สังคม เศรษฐกิจและเสถียรภาพในภาพรวม ซึ่งได้กลายเป็นข้อถกเถียงของสังคมมาอย่างยาวนาน

ไม่ว่าจะเป็นการผลิตกระแสไฟฟ้าที่ใช้กระบวนการผลิตและแหล่งวัตถุดิบที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อมในรูปแบบของแหล่งผลิตไฟฟ้าขนาดใหญ่ การผลิตกระแสไฟฟ้าที่เน้นการกระจายตามพื้นที่ต่าง ๆ และสามารถผลิตไฟฟ้าจากครัวเรือนหรืออาคารเพื่อพึ่งพาตนเอง การผลิตกระแสไฟฟ้าที่เน้นการผลิตที่มีต้นทุนต่ำและสามารถทำให้ต้นทุนราคาไฟฟ้ามีราคาถูก และส่งเสริมระบบเศรษฐกิจให้เติบโตไปได้ในระยะยาว

ทั้งนี้ในปัจจุบันสัดส่วนการผลิตกระแสไฟฟ้าของไทยมีทั้งการผลิตกระแสไฟฟ้าจากภาครัฐในรูปของรัฐวิสาหกิจ และการผลิตจากภาคเอกชนซึ่งมีบทบาทมากขึ้นในปัจจุบัน ต่างจากเดิมที่ภาครัฐจะมีบทบาทหลักในการผลิตกระแสไฟฟ้ามาโดยตลอดผ่านโรงไฟฟ้าของรัฐที่มีอยู่ภายในประเทศ

แต่เมื่อกระแสความคิดด้านสิ่งแวดล้อมและสังคม เข้ามามีบทบาทในเรื่องพลังงานรวมทั้งการเกิดขึ้นของแนวคิดการต่อต้านการเกิดขึ้นของโรงไฟฟ้าของรัฐ ผ่านองค์กรภาคประชาสังคมต่าง ๆ ด้วยเหตุผลด้านสิ่งแวดล้อมและผลกระทบด้านสังคม จึงทำให้สัดส่วนการผลิตของรัฐลดลงเรื่อย ๆ ในขณะที่ภาคเอกชนมีแนวโน้มการผลิตกระแสไฟฟ้าสูงขึ้นจนมีบทบาทสำคัญในการผลิตกระแสไฟฟ้าภายในประเทศ

ประกอบกับเกิดการลงทุนธุรกิจโรงไฟฟ้าในประเทศเพื่อนบ้านโดยภาคเอกชน เพื่อนำกระแสไฟฟ้าเข้ามาในประเทศ  ซึ่งการลงทุนสร้างโรงไฟฟ้าในประเทศเพื่อนบ้าน ไม่ว่าจะเป็นโรงไฟฟ้าจากพลังงานฟอสซิลหรือเขื่อนผลิตกระแสไฟฟ้า สามารถทำได้ง่ายกว่าการลงทุนภายในประเทศที่มีข้อจำกัดมากกว่า โดยเฉพาะการต้องเผชิญกับกระแสต่อต้านโรงไฟฟ้าใหม่ ๆ ในประเทศทั้งของภาครัฐและภาคเอกชน

นอกจากนี้ยังพบอีกว่า ในช่วงระยะหลังนี้พลังงานทดแทนในประเทศเริ่มมีบทบาทมากขึ้น ซึ่งข้อจำกัดสำคัญของพลังงานทดแทนคือ การรักษาเสถียรภาพในการผลิตกระแสไฟฟ้า เพราะเมื่ออุณหภูมิ ความเข้มข้นของแสงและลม เปลี่ยนไป ประสิทธิผลของการผลิตกระแสไฟฟ้าจะเปลี่ยนแปลงไปด้วย ซึ่งย่อมเป็นการบั่นทอนเสถียรภาพความมั่นคงทางพลังงานโดยตรง

ตัวอย่างที่เห็นได้ชัด คือ พลังงานจากแผงแสงอาทิตย์ที่สามารถรับพลังงานในช่วงเวลากลางวัน พลังงานจากแผงลมที่รับพลังงานในช่วงที่กระแสลมแรง ซึ่งในช่วงเวลาที่ไม่สามารถผลิตกระแสไฟฟ้าได้ ถ้าไม่ได้ใช้พลังงานสำรองในส่วนนี้ก็ยังสามารถเข้ามาใช้พลังงานในระบบการผลิตกระแสไฟฟ้าหลัก ซึ่งจะเป็นเพิ่มระดับการใช้พลังงานสูงสุด

โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ในช่วงเวลาที่การผลิตกระแสไฟฟ้าจากพลังงานทดแทนกลับได้ประสิทธิผลน้อย เพราะอยู่ในช่วงที่แสงแดดอ่อน หรือกระแสลมเบา และอยู่ในช่วงที่มีปริมาณการใช้กระแสไฟฟ้าในระบบเป็นจำนวนมากก็จะยิ่งเพิ่มระดับการใช้กระแสไฟฟ้าสูงสุดให้สูงขึ้นไปอีก ทั้งนี้ พลังงานทดแทนบางชนิด เช่น พลังงานจากคลื่น หรือพลังงานใต้พื้นพิภพ จะมีความคงที่ในการผลิตกระแสไฟฟ้ามากกว่า เนื่องจากมีปัจจัยแปรปรวนที่น้อยกว่า

ผลที่ตามมาคือ มาตรการการผลิตกระแสไฟฟ้าที่มีปริมาณการผลิตเกินและถูกนำมาเป็นกระแสไฟฟ้าสำรอง จึงต้องสำรองระดับกระแสไฟฟ้าในระดับที่สูงขึ้นจากระดับปกติมากขึ้นไปอีก ซึ่งในช่วงหลายสิบปีก่อนหน้านี้ การสำรองการผลิตกระแสไฟฟ้าอาจมีระดับการสำรองที่ไม่สูงมากนัก เพราะมักใช้กระแสไฟฟ้าจากระบบการผลิตกระแสไฟฟ้าหลัก และมีระดับการใช้พลังงานโดยเฉลี่ยที่เพิ่มขึ้นอย่างสม่ำเสมอ

แต่เมื่อพลังงานทดแทนเข้ามามีบทบาทในการผลิตกระแสไฟฟ้าในครัวเรือนมากขึ้น จึงเกิดบริบทที่ในช่วงเวลาหนึ่งระดับการใช้กระแสไฟฟ้าโดยเฉลี่ยจะมีการใช้กระแสไฟฟ้าในระบบน้อยลง เพราะมีการใช้กระแสไฟฟ้าผ่านแหล่งพลังงานทดแทน แต่เมื่อถึงช่วงเวลาหนึ่งที่การผลิตกระแสไฟฟ้าจากพลังงานทดแทนยุติลงจากข้อจำกัดข้างต้น โดยมากแล้วจะมีการกลับเข้ามาใช้กระแสไฟฟ้าในระบบการผลิตกระแสไฟฟ้าหลักของประเทศ โดยเฉพาะในช่วงเวลากลางคืน

ส่งผลให้ระดับการใช้พลังงานสูงสุดสามารถเพิ่มขึ้นจากเดิมในช่วงระยะห่างที่กว้างขึ้นกว่าปกติ ทำให้มาตรการสำรองกระแสไฟฟ้าที่แต่เดิมสำรองในระดับหนึ่ง จำเป็นที่ต้องยกระดับการสำรองกระแสไฟฟ้าให้กว้างขึ้นตามระยะห่างที่กว้างขึ้น เพื่อเป็นการเผื่อและป้องกันไม่ให้เกิดการใช้กระแสไฟฟ้าเกินขีดจำกัดของระบบกระแสไฟฟ้า ซึ่งจะทำให้เกิดภาวะไฟฟ้าดับทั้งระบบการผลิตกระแสไฟฟ้าและทำให้เกิดความสูญเสียทางเศรษฐกิจตามมาได้

ด้วยองค์ประกอบและรูปแบบการผลิตกระแสไฟฟ้าในลักษณะนี้ ต้องพึ่งพิงปัจจัยภายนอกเป็นอย่างมาก และมีต้นทุนการผลิตกระแสไฟฟ้าค่อนข้างสูง ทั้งวัตถุดิบที่ใช้ในการผลิตกระแสไฟฟ้าที่ต้องนำเข้าจากต่างประเทศ โรงไฟฟ้าหลายโรงตั้งอยู่นอกประเทศและมีบทบาทในการส่งกระแสไฟฟ้าเข้ามาในประเทศ รวมทั้งสัดส่วนการผลิตกระแสไฟฟ้าที่เอกชนมีบทบาทสูงในช่วงระยะหลังมานี้

อีกทั้งเมื่อราคาสินค้าพลังงานปรับสูงขึ้นจากสถานการณ์โลกที่ตึงเครียดและปัจจัยภายนอกอื่น ๆ ทำให้ต้นทุนการผลิตกระแสไฟฟ้าที่สูงอยู่แล้ว ยิ่งสูงขึ้นไปอีก จนกลายเป็นที่มาของค่าไฟฟ้าที่ทยอยปรับสูงขึ้นตามกลไกของตลาดโลก ตราบใดที่ไม่มีการแทรกแซงใด ๆ จากภาครัฐหรือภาคส่วนอื่นที่เกี่ยวข้อง

ท่ามกลางความตึงเครียดของสังคมโลกปัจจุบัน ประเด็นเรื่องความมั่นคงทางพลังงานเริ่มกลับมาได้รับความสำคัญอีกครั้ง โดยเฉพาะเมื่อบริบทความมั่นคงทางพลังงานเริ่มถูกสั่นคลอนครั้งใหญ่จากหลายสาเหตุ และเริ่มมีข้อกังขามากมายเกี่ยวกับการพึ่งพิงทางพลังงานจากประเทศอื่นที่ไม่ได้เป็นมิตร และการหวนคืนสู่การพึ่งพาตนเองในหลายเรื่อง โดยเฉพาะด้านพลังงานและปัจจัยพื้นฐานในชีวิตที่กลายเป็นประเด็นหลักในปัจจุบัน

ความมั่นคงทางพลังงานสามารถเป็นได้ทั้งเครื่องมือที่เป็นมิตรต่อการดำเนินนโยบายทางเศรษฐกิจในรูปแบบของการใช้แหล่งพลังงานในราคาถูก หรือการหลบหลีกข้อจำกัดของประเทศคู่ค้าในการผลิตกระแสไฟฟ้าโดยตรงผ่านการนำเข้าจากประเทศรอบข้าง หรือการให้เอกชนร่วมผลิตกระแสไฟฟ้า และขณะเดียวกันยังสามารถใช้เป็นเครื่องมือต่อรองทางการเมืองทั้งในและต่างประเทศได้ในเวลาเดียวกัน

ดังนั้น ความมั่นคงทางพลังงานย่อมมีหลายความหมาย หลายความเข้าใจ แต่สิ่งที่ควรมีร่วมกันคือ ความเข้าใจในการรักษาเสถียรภาพในการผลิตกระแสไฟฟ้า ความเข้าใจถึงผลที่จะตามมาจากการตัดสินใจเลือกในวิธีการใดๆ ในการผลิตกระแสไฟฟ้า และความเข้าใจในบริบทโลกที่ส่งผลต่อต้นทุนสำคัญในชีวิตประจำวันอย่าง “ค่าไฟฟ้า” และค่าใช้จ่ายอื่นที่จะตามมา

“เพราะสิ่งที่เกิดขึ้นในตอนนี้ คือ ผลพวงสำคัญจากรูปแบบการผลิตกระแสไฟฟ้าในอดีต และได้ส่งผลกระทบครั้งใหญ่มาจนถึงปัจจุบัน”

โดย ชย